Akademia polskiego filmu

Reżyser filmowy, teatralny i telewizyjny, scenarzysta, pedagog. Urodził się 27 czerwca 1941 roku w Warszawie – zmarł 13 marca 1996 roku w Warszawie. W latach 1957-1962 uczęszczał do Liceum Technik Teatralnych, a następnie pracował jako garderobiany w warszawskim Teatrze Współczesnym. Absolwent Reżyserii Państwowej Szkoły Teatralnej i Filmowej (1968; dyplom w 1970). Tytuł jego pracy magisterskiej, pisanej pod kierunkiem Jerzego Bossaka, brzmiał: Film dokumentalny a rzeczywistość. Uzupełnieniem pracy teoretycznej były dwa krótkie filmy: Zdjęcie (1968) i Z miasta Łodzi (1969). Ten pierwszy był rodzajem dokumentalnego śledztwa – jego autor przedstawiał starą fotografię dwóch chłopaków z karabinami w rękach, po czym ich odnajdywał i rejestrował kamerą ich aktualne emocje, ten drugi – obserwacją „cierpliwym okiem" codziennego życia robotniczej Łodzi. Z miasta Łodzi nakręcił Kieślowski w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie, z którą związał całą swą dokumentalną twórczość, z jednym wyjątkiem – Byłem żołnierzem (1970), zrealizowane wspólnie z Andrzejem Titkowem, kolegą z roku w łódzkiej szkole filmowej, powstało w warszawskiej Wytwórni Filmowej Czołówka. W Z miasta Łodzi Kieślowski ustawił kamerę m.in. w łódzkich zakładach włókienniczych, rok później – w Fabryce (1970) – przeniósł ją do warszawskich Zakładów Mechanicznych Ursus, kontrastując naradę produkcyjną z panującymi tam ciężkimi warunkami pracy. O coraz większym rozdźwięku między propagandą a rzeczywistością, towarzyszącym na co dzień bohaterom jego dokumentów, opowiedział Kieślowski w pogłębiony sposób w zrealizowanym wspólnie z kolegami – Tomaszem Zygadłą, Wojciechem Wiszniewskim, Pawłem Kędzierskim i Tadeuszem Walendowskim – średniometrażowym filmie Robotnicy 1971: Nic o nas bez nas (1972), który spotkał się z ostrą reakcją cenzury i władz partyjnych (przemontowana pod ich naciskiem krótsza wersja nosi tytuł Gospodarze). Notabene, rozziew pomiędzy propagandowym a aktualnym obrazem rzeczywistości przedstawił Kieślowski dobitnie blisko dwadzieścia lat później w Dworcu (1980), dokumentalnym wizerunku warszawskiego Dworca Centralnego, sztandarowej inwestycji gierkowskiej dekady. Z biegiem lat można dostrzec w jego twórczości również ewolucję w dobieraniu tematów filmów: od opisu tego, co wokół, czyli zewnętrznej rzeczywistości, coraz bardziej zbliża się do człowieka, najpierw obserwując go w szerszym kontekście, najczęściej pośród współtowarzyszy pracy, później bardziej kierując kamerę na jednostkowego bohatera, a właściwie na jego wnętrze. Murarza (1972) – portret warszawskiego robotnika – który na premierę musiał czekać dziewięć lat, nakręcił Kieślowski w ciągu jednego dnia – 1 maja 1972 roku. Bohaterem nakręconego trzy lata później Życiorysu (Brązowy Lajkonik w Krakowie) był inżynier Antoni Gralak, który wierzył, że wypaczenia w panującym u nas systemie ustrojowym uda się wyeliminować. Strukturę opowieści biograficznej ma także średniometrażowy dokument Nie wiem (1977). Jego bohater opowiada o swoim życiu, pełnym dramatycznych zwrotów. Kino Kieślowskiego nie tylko obserwowało ciemne strony ówczesnej rzeczywistości, ono także ostrzegało. Takim mocnym ostrzeżeniem jest bez wątpienia dokument Z punktu widzenia nocnego portiera (1977; Złoty Lajkonik w Krakowie), w którym bez skrupułów reżyser kreśli sylwetkę fanatycznego zwolennika porządku oraz wszelakiej kontroli, modelowego przedstawiciela państwa totalitarnego.

W dokumentalnym dorobku Kieślowskiego nie brak filmów, które nie wikłają się w otaczającą rzeczywistość społeczno-polityczną, a poświęcone są głównie człowiekowi w aspekcie – można rzec – egzystencjalnym. Takim dokumentem jest Pierwsza miłość (1974; Złoty Lajkonik w Krakowie), opowieść o dwojgu młodych ludzi, którym – choć mają po siedemnaście, osiemnaście lat i jeszcze się uczą – niebawem urodzi się dziecko. Piękną poetycką opowieścią o przemijaniu jest Siedem kobiet w różnym wieku (1978; Złoty Lajkonik w Krakowie), w którym ludzką egzystencję pokazano poprzez historie siedmiu baletnic, od młodziutkiej uczennicy po emerytowaną primabalerinę. Sumą dokumentalnego dorobku Kieślowskiego wydają się Gadające głowy (1980), w których ludzie w różnym wieku i różnych zawodów odpowiadają na pytania: kim są i czego pragną. Ostatnia rozmówczyni, urodzona w 1880 roku, mająca w chwili nagrania sto lat, na pytanie reżysera: „Czego by pani chciała?", odpowiada natychmiast: „Chciałabym dłużej żyć. Dłużej żyć".

Po Gadających głowach Krzysztof Kieślowski zajął się wyłącznie realizacją filmów fabularnych, które kręcił od początku kariery równolegle z dokumentami: w 1966 roku powstała etiuda Tramwaj, rok później Koncert życzeń, w 1973 – telewizyjne Przejście podziemne, a dwa lata później głośny Personel (nagrody w Mannheim i Gdańsku). W 1976 roku zadebiutował pełnometrażowym filmem fabularnym dla kin Blizna (Nagroda Specjalna w Gdańsku), utrzymaną w paradokumentalnej poetyce opowieścią o dyrektorze budowy wielkiego kombinatu, który powstaje w wyniku politycznej decyzji, wbrew zdrowemu rozsądkowi, na terenie absolutnie do tego się nienadającym. Wielkie uznanie – na Zachodzie i Wschodzie – przyniósł mu, nagrodzony w Berlinie Zachodnim, Chicago, Moskwie i Gdańsku, Amator (1979). Kiedy Filipowi, 30-letniemu zaopatrzeniowcowi, rodzi się córeczka, kupuje kamerę. Od tej chwili filmowanie pochłonie go bez reszty. To czołowe dzieło kina moralnego niepokoju kończy przejmująca scena, kiedy Filip, rejestrujący kamerą wszystko, co wokół, nagle odwraca kamerę w swoją stronę... Przypadek (1981; nagrody w Gdyni i Moskwie) zamiast na ekrany trafił na półkę, z której został zdjęty dopiero sześć lat później. To bardziej esej filozoficzny niż opowieść fabularna sensu stricto. Losy Witka, bohatera filmu Kieślowskiego, zależą właśnie od przypadku: czy pewnego dnia zdąży na pociąg, czy wda się w bójkę z funkcjonariuszami Służby Ochrony Kolei, czy pozostanie na peronie. W pierwszym wariancie opowieści zostanie młodzieżowym działaczem, w drugim – opozycjonistą, w trzecim – niezaangażowanym politycznie pracownikiem naukowym. Akcja Bez końca (1984) rozgrywa się w czasie stanu wojennego. Nazajutrz po własnym pogrzebie mecenas Antoni Zyro wraca do swojego mieszkania i odtąd towarzyszyć będzie żyjącym, ingerując niekiedy w ich losy. To pierwszy wspólny film Krzysztofa Kieślowskiego, Krzysztofa Piesiewicza i Zbigniewa Preisnera. Ich kolejnym, monumentalnym przedsięwzięciem stał się cykl telewizyjny Dekalog (1988; nagrody w Montrealu, San Sebastian, Sao Paulo, Wenecji), którego dwa odcinki miały także dłuższe, kinowe wersje: Krótki film o zabijaniu (1987; Europejska Nagroda Filmowa, a także laury w Cannes i Gdyni), inspirowany piątym przykazaniem, który znakomicie wpisał się w dyskusję na temat celowości i skuteczności kary śmierci, oraz Krótki film o miłości (1988; nagrody w San Sebastian, Genewie, Sao Paulo, Strasburgu, Gdyni), subtelna wariacja na temat przykazania szóstego „nie cudzołóż”. Podwójne życie Weroniki (1991; nagrody w Cannes, Złota Kaczka, Złota Taśma) to pierwszy film Kieślowskiego nakręcony w koprodukcji z kinematografią francuską. Ta przejmująca opowieść o miłości, życiu i śmierci ma dwie protagonistki: Véronique i Weronikę. Jedna mieszka we Francji, druga w Polsce. Obie są utalentowane muzycznie, obie też mają kłopoty z sercem... Tryptyk Trzy kolory powstał w koprodukcji francusko-szwajcarsko-polskiej. Inspirowany barwami flagi francuskiej, okazał się dość niekonwencjonalną próbą filmowych rozważań nad rewolucyjnymi ideami – równością, wolnością i braterstwem. Bohaterka Niebieskiego (1993; nagrody w Wenecji, Złota Kaczka) traci męża i córeczkę w wypadku samochodowym. Zaczyna wieść nowe życie, anonimowe i niezależne... Protagonista Białego (1994; nagroda w Berlinie) zmuszony jest rozwieść się ze swą żoną. Jednocześnie traci pracę, mieszkanie, spada na dno. Dość przypadkowo podnosi się jednak, zdobywa majątek i postanawia się odegrać na byłej żonie... I wreszcie Czerwony (1994; nominacje oscarowe za reżyserię i scenariusz oryginalny). Stary, zgorzkniały emerytowany sędzia zaszył się w swym podgenewskim domu. Samotność próbuje urozmaicić sobie podsłuchiwaniem rozmów telefonicznych. Nagle w jego życie wkracza młoda, śliczna dziewczyna...

W rozmowie ze Stanisławem Zawiślińskim, biografem i znawcą twórczości Kieślowskiego, autor Amatora powiedział: „Każdy człowiek chce zmieniać świat, kiedy zaczyna cokolwiek robić. Chyba nie liczyłem na to, że można zmienić świat w dosłownym tego słowa znaczeniu. Myślałem, że uda się ten świat opisać”. I udało się. Nie tylko jego zewnętrzny aspekt, ale i wewnętrzny. Zaczynał karierę jako dokumentalista. I takim do końca – pomimo uprawiania kina fabularnego – pozostał. Dokumentalistą ludzkich wnętrz.

Laureat Nagrody Ministra Spraw Zagranicznych za upowszechnianie kultury polskiej za granicą (1989), Orderu Literatury i Sztuki, przyznanego przez ministra kultury Francji (1993), duńskiej Nagrody im. C.J. Soninga za wkład w rozwój sztuki filmowej i europejskiej kultury (1994) oraz wielu innych prestiżowych laurów.

Jerzy Armata