Akademia polskiego filmu

Reżyser, scenarzysta, producent. Urodził się 17 czerwca 1939 roku w Warszawie. Studiował fizykę na Uniwersytecie Warszawskim (1955-1959) oraz filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim (1959-1962).
W 1966 r. ukończył Wydział Reżyserii PWSFiT w Łodzi. Na przełomie lat 50. i 60. był działaczem amatorskiego ruchu filmowego oraz współzałożycielem pierwszego DKF-u „Po prostu”, a także autorem kilku nagrodzonych filmów amatorskich (m.in. Tramwaj do nieba, 1958). W 1965 roku zrealizował film dyplomowy Śmierć prowincjała, opowiadający o poszukiwaniach duchowych młodego historyka sztuki (nagrodzony na festiwalach w Valladolid, Moskwie i Mannheim).

Zadebiutował filmem Struktura kryształu (1969), który wyróżniał się pod względem estetycznym (konstrukcja oparta na improwizowanych sytuacjach i dialogach) oraz tematycznym (konfrontacja dwóch odmiennych postaw bohaterów-naukowców). Otrzymał za niego nagrody na festiwalach w Mar del Plata, Valladolid, Panamie i Kolombo. Następnie zrealizował Życie rodzinne (1971), o nieudanym powrocie bohatera do rodzinnego domu, powiązanym z koniecznością rozliczenia się z przeszłością, kameralny dramat telewizyjny Za ścianą (1971; Grand Prix na festiwalu w San Remo) oraz Hipotezę (1972). Kolejny film Iluminacja (1973; Grand Prix na festiwalach w Rawennie oraz Locarno, Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu Polskich Filmów fabularnych w Gdańsku) utrwalił wizerunek reżysera, który za pomocą środków filmowych ukazuje poszukiwania filozoficzne, moralne i duchowe współczesnego inteligenta, konfrontując je z peerelowską codziennością. Potwierdził to następnymi filmami: Bilansem kwartalnym (1974; nagroda na festiwalu w Berlinie), Barwami ochronnymi (1976; Grand Prix na festiwalu w Gdańsku, film ten zainicjował nurt kina moralnego niepokoju), Spiralą (1978; nagroda za reżyserię na festiwalu w Panamie) oraz Constans (1980;, nagrody na festiwalach w Panamie, Cannes i Gdańsku). Ich bohaterowie stają często przed koniecznością wyboru. Wybitne role zagrali u niego Maja Komorowska i Zbigniew Zapasiewicz. W latach 80. Zanussi realizował także filmy w RFN.

W 1981 roku nakręcił Da un paese lontano: Giovanni Paolo II (tytuł polski: Z dalekiego kraju) – opowieść o życiu Karola Wojtyły z historią Polski w tle. W 1996 powstał autobiograficzny Cwał (nagrodzony w Gdyni i Tokio), zaś później cykl telewizyjny Opowieści weekendowe (1996-2000). Następnie zrealizował film Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową (2000), historię lekarza nieuleczalnie chorego na raka, w której można się doszukiwać nawiązania do Spirali. Film ten porusza obecną w twórczości Zanussiego problematykę nieuchronności śmierci i konieczności umierania. Został nagrodzony m.in. na festiwalach w Moskwie oraz Gdyni (Grand Prix). Dwa lata później powstał Suplement (2002), kontynuujący wybrane wątki z Życia…. W 2005 roku zrealizował film Persona non grata, o polskim ambasadorze, który musi zmierzyć się z przeszłością lat 80. (Nagroda Specjalna Jury w Gdyni), następnie Serce na dłoni (2008) oraz Rewizytę (2009), podsumowującą filmowy dorobek Zanussiego z pierwszego okresu twórczości.

Reżyserował także w teatrach w Polsce i za granicą (Kraków, Warszawa, Mediolan, Palermo, Paryż, Rzym, Brema, Bazylea), głównie sztuki dramaturgów europejskich.

Był przewodniczącym Rady Polskiej Federacji DKF (1975-1977). W 1980 roku został kierownikiem Zespołu, a następnie dyrektorem Studia Filmowego „Tor” (funkcję tę pełni do dziś). Działacz Federacji Europejskiej Realizatorów Audiowizualnych FERA (także jej prezes od 1990 r.), konsultant Komisji Pontyfikalnej do spraw Kultury w Watykanie, członek Europejskiej Akademii Filmowej, Papieskiej Akademii Sztuk Pięknych i Literatury, polskiego PEN-Clubu i Stowarzyszenia Pisarzy. Pełnił funkcję Prezydenta Stowarzyszenia Eurovisioni.

Został uhonorowany licznymi nagrodami, m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla kultury polskiej i osiągnięcia w pracy twórczej (1999) oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi Republiki Włoskiej (2006).

W 1992 roku uzyskał tytuł profesora Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Wykładał także w PWSFTViT w Łodzi oraz National Film School w Wielkiej Brytanii. Jest doktorem honoris causa kilku uniwersytetów wschodnioeuropejskich oraz autorem książek (m.in. Rozmowy o filmie amatorskim, Spór o PRL, Pora umierać, Między jarmarkiem a salonem), a także zbiorów scenariuszy i nowel filmowych.