Akademia polskiego filmu

Wtedy to próba jest, wtedy jest waga,
Ile? nad sobą wziąłeś panowania;
Wartość się twoja ci odsłania naga 
I oto widzisz, ktoś-ty?… bez pytania.
I ileś zwał się tym lub owym w Czasie?…
Lub byłeś zwany imieniem twych dziadów.
Widzisz – i ile? nabrałeś sam na się
Z tradycji? tonu? stylu? lub przykładów?
Co raz to z ciebie, jako z drzazgi smolnej,
Wokoło lecą szmaty zapalone;
Gorejąc, nie wiesz, czy stawasz się wolny,
Czy to, co twoje, ma być zatracone?
Czy popiół tylko zostanie i zamęt,
Co idzie w przepaść z burzą? – czy zostanie
Na dnie popiołu gwiaździsty dyjament,
Wiekuistego zwycięstwa zaranie!…

Cyprian Kamil Norwid, W pamiętniku, ok. 1865-66

Popiół i diament Andrzeja Wajdy to dzieło moralisty i filozofa – dzieło,
w którym racje polityczne stanowią kanwę do rozegrania prawd ostatecznych. (…) Oto za progiem potwornej wojny zderzają się dwa światy racji politycznych. (…) Jakkolwiek twórcy mają świadomość,
po której stronie leżała obiektywna racja, są sprawiedliwi: potrafią
z równym wyrozumieniem pochylić się nad tragedią obu walczących stron. (…) Ale to jest jedna płaszczyzna filmu – pozioma. Dialog życia
i śmierci toczy się w filmie Wajdy również w głąb. (…) W Popiele i diamencie jest popiół ludzki, charkot agonii, konwulsje bólu. (…) Zimne oko kamery wyłapie aż do końca przeraźliwy proces zagłębiania się w nicość. I zaraz obok tych wywołujących mdłości scen umierania, najtkliwsze, rozsrebrzone światłem sceny erotyczne. (…) Musi istnieć świat, w którym żyć nie znaczy tylko oczekiwać na śmierć. Gdzie jest ten świat? Z Polski – ze środka Europy patrzą niespokojne oczy.

Stanisław Grochowiak, „Walka Młodych" 1958, nr 43